Vua Hàm Nghi và mối duyên với thành phố Vichy, Pháp

Tạp chí văn hóa

Giữa vua Hàm Nghi và thành phố Vichy là mối nhân duyên kéo dài 45 năm. Từ năm 1893 đến 1938, ông đến Vichy khoảng 25 lần để điều trị gan bằng nước khoáng. Quãng thời gian ở Vichy cũng là lúc vua Hàm Nghi tĩnh dưỡng, thỏa sức với đam mê hội họa ở vùng nông thôn ven đô và có thêm những người bạn mới. Tròn 80 năm qua đời, vị vua bị lưu đày trở thành trung tâm của triển lãm mang tên ông và triển lãm Vichy, thành phố quốc tế (Vichy, l'Internationale).

Bức chân dung tự họa năm 1896 tại Algérie được sử dụng làm áp phích cho triển lãm L’Art en exil - Hàm Nghi, Prince d’Annam (1871-1944) (Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Thái tử An Nam) được tổ chức tại Bảo tàng Nghệ thuật châu Phi và châu Á (Musée AAA) ở Vichy từ ngày 04/05-03/11/2024. Có lẽ Vichy, cũng như quãng thời gian vua Hàm Nghi lưu lại thành phố, ít được biết đến. Nhưng theo tiến sĩ lịch sử Amandine Dabat - hậu duệ đời thứ năm và cũng là người dày công nghiên cứu về vua Hàm Nghi, giữa thành phố Vichy và thái tử An Nam - tước hiệu được giữ lại lúc ông bị đi đày - có một mối liên hệ chặt chẽ.

“Mối liên hệ đó đơn giản xuất phát từ việc vua Hàm Nghi đến điều trị bằng nước khoáng ở Vichy bởi vì trước khi bị đi đày, ông bị mắc bệnh sốt rét lúc ở trên núi chống quân Pháp và gan của ông bị hỏng. Để chăm sóc gan, cứ hai năm một lần từ năm 1893, ông theo một đợt trị liệu ở Vichy. Sau khi kết hôn, ông tới thường xuyên hơn, gần như năm nào cũng tới.

Mục đích ban đầu là đến để trị bệnh nhưng rồi Vichy thực sự trở thành nơi nghỉ dưỡng của ông. Ông tới đây gần như hàng năm để gặp bạn bè trước là những sĩ quan mà hầu hết ông quen trước đó ở Alger. Sau khi kết hôn, ông không đến với vợ con, nên đó là khoảng thời gian ông dành riêng cho mình, cho sức khỏe và cho đam mê hội họa. Ông có các buổi trị liệu vào buổi sáng nên hoàn toàn rảnh rỗi vào buổi chiều và thế là ông vẫn quen ra vùng nông thôn để vẽ. Người ta biết là ông vẽ rất nhiều tranh ở Vichy”.

Biến cuộc sống lưu đày thành cuộc đời nghệ sĩ

Vua Hàm Nghi trở thành nghệ sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam, ông được nhiều họa sĩ và nhà điêu khắc Pháp hướng dẫn, đào tạo, trong đó có Auguste Rodin. Ông có bạn là những nhật vật tên tuổi ở Vichy, ông cũng nổi tiếng dù luôn cố kín đáo, có lẽ vì tước hiệu thái tử An Nam. Một đoạn video được chiếu trong gian trưng bày thứ hai cho thấy vua Hàm Nghi hòa nhập với xã hội Vichy lúc bấy giờ. Cũng tại gian này có rất nhiều đồ dùng cá nhân của vua Hàm Nghi, hầu hết được giới thiệu đến công chúng lần đầu tiên :

“Trong số những đồ vật được trưng bày ở đây, có ống điếu và hộp đựng thuốc lào của vua Hàm Nghi. Chúng ta cũng thấy có nhiều cuốn sách chữ Hán của vua, thư từ trao đổi và những bức thư mà ông nhận được từ vua Khải Định và Thân Trọng Huề. Bộ đồ vẽ và tạc tượng được trưng bày trong tủ kính đằng kia. Gần đó là bộ mầu vẽ của Thái tử An Nam. Đó là những vật dụng hàng ngày nhưng cũng là công cụ trong cuộc đời nghệ sĩ của ông. Những vật dụng thường nhật của nghệ sĩ được ông dùng để đi vẽ phong cảnh, để tạo hình”.

Ở một tủ kính khác, Amandine Dabat, người phụ trách triển lãm, giải thích tiếp :

“Ở đây còn có vài đồ dùng cá nhân của vua Hàm Nghi, được trưng bày lần đầu tiên, như những cái khuy từ bộ quần áo được ông đặt may ở Paris. Khuy được khắc hai chữ Hán “Tử Xuân”. Đây là nghệ danh được ông ký dưới các tác phẩm. Chiếc hộp nhỏ bằng bạc này cũng được khắc hai chữ Tử Xuân, hoặc trên những chiếc dĩa này cũng có. Điều thú vị ở đây là trong các gia đình quý tộc Pháp, thường thì người ta khắc họ lên trên dĩa, nhưng vua Hàm Nghi chỉ khắc nghệ danh.

Trên nhiều bức tranh, vua Hàm Nghi cũng ký “Tử Xuân” theo chữ quốc ngữ, nhưng ông viết cũng không đúng tiếng Việt, thay vì “Tử Xuân” ông viết thành “Tứ Xuân”. “Lỗi chính tả” này cho thấy vua Hàm Nghi cũng không rành chữ quốc ngữ. Điều này cũng giải thích cho tên của trưởng nữ của ông là Như Mai, nhưng ông viết thành “May” thay vì “Mai”. Đó là vì ông viết theo cách riêng của mình. Chúng ta thấy rõ chữ ký của vua Hàm Nghi trên nhiều bức tranh khác trong triển lãm này hoặc ông cho khắc tên trên nhiều vật dụng cá nhân hàng ngày”.

Đây chính là điểm khác biệt so với triển lãm về vua Hàm Nghi được tổ chức năm 2022 tại Bảo tàng Nghệ thuật châu Á ở thành phố Nice, miền nam Pháp :

“Đối với triển lãm lần này, chúng tôi lấy lại chủ yếu từ triển lãm được tổ chức ở bảo tàng Nghệ thuật châu Á ở Nice vào năm 2022. Nhưng có một điểm khác, bởi vì không gian ở Bảo tàng Nghệ thuật châu Phi và châu Á ở Vichy nhỏ hơn một chút, nên có ít tranh được bày hơn, nhưng lại có nhiều đồ vật khác của vua Hàm Nghi, chưa từng được triển lãm ở Nice, và lần đầu tiên được giới thiệu đến công chúng tại Vichy. Trong triển lãm ở Nice năm 2022, có nhiều tác phẩm được một số bảo tàng cho mượn. Còn ở Vichy lần này, tất cả các tác phẩm đều nằm trong các bộ sưu tập cá nhân, bởi vì lúc sinh thời, vua Hàm Nghi tặng rất nhiều tranh cho con cháu, bạn bè.

Toàn bộ công việc luận án tiến sĩ của tôi là tìm lại con cháu của những người bạn của vua Hàm Nghi để tìm lại những tác phẩm của ông. Do đó những tác phẩm được trưng bày ở đây đến từ những bộ sưu tập cá nhân của con cháu những người bạn đã được vua Hàm Nghi tặng tranh và tượng điêu khắc trước đây”.

Bước vào biệt thự Gia Long của vua Hàm Nghi ở Alger

Trong gian thứ ba, cũng là gian cuối của triển lãm, khách tham quan có thể thấy vua Hàm Nghi trong một đoạn phim đen trắng. Ông sống trong căn biệt thự “Gia Long” ở Alger. Đây là một trong những tài liệu hiếm hoi cho thấy cuộc sống của vua Hàm Nghi.

“Thước phim này được Michel Laloë, cháu của vua Hàm Nghi quay lại khi cùng gia đình đến thăm năm 1941. Đây là một tài liệu rất đặc biệt, bởi vì chúng ta bước vào được bên trong tư dinh của vua Hàm Nghi ở Alger (thủ đô của Algérie). Giống như gia đình trong đoạn phim, chúng ta bước vào lối chính, đi qua cánh cổng khắc chữ Gia Long, tên được vua Hàm Nghi đặt cho tư dinh, sau đó lại bước qua một lối đi khác cho đến cánh cửa chính đồ sộ, cứ như chúng ta bước vào biệt thự vậy. Rồi nhiều thành viên trong gia đình đi dạo phía trước biệt thự. Phía bên phải của hàng cột này là xưởng vẽ của vua Hàm Nghi, chúng ta thấy ông từ đó bước ra và rảo bước. Đây thực sự là một tài liệu vô cùng đặc biệt, vì là tài liệu duy nhất có thể thấy vua Hàm Nghi tiến vào chính giữa sảnh, sau đó là đi dạo trong vườn.

Cuối đoạn phim có một điều buồn cười. Người ta thấy đạo diễn - người cháu quay lại thước phim - đến nói gì đó với vua Hàm Nghi sau đó chạy về phía máy quay nhưng sau đó là một màu đen, camera bị tắt, có lẽ hết pin. Đoạn phim được quay tháng 06/1941, khoảng 2 năm rưỡi trước khi vua Hàm Nghi qua đời, lúc đó ông cũng đã nhiều tuổi”.

Vua Hàm Nghi qua đời năm 1944 do ung thư dạ dày và an nghỉ tại nghĩa trang Thonac, vùng Dordogne. Còn số phận biệt thự ra sao ? Amandine Dabat, hậu duệ 5 đời của vua Hàm Nghi, giải thích :

“Ở Algérie, Hàm Nghi được coi là một địa chủ lớn người Pháp vì thế dinh thự của ông bị cướp và đốt cháy trong chiến tranh Algérie, giống như những địa chủ Pháp khác. Sau đó, Nhà nước Algérie thu hồi dinh thự. Một phần khu đất trở thành đất của đại sứ quán Nga, còn biệt thự trở thành nhà khách nước ngoài El Mithak gì đó, tôi không nhớ rõ tên. Nhưng thực ra, tất cả đều bị đốt, trừ một phần khung bên ngoài, mọi thứ đều được làm lại, gần như không còn gì là nguyên gốc cả, trừ những cây cổ thụ trong công viên vẫn còn đó. Biệt thự được kiến trúc sư Guillochin thiết kế. Ông là kiến trúc sư của toàn bộ thành phố thuộc địa Alger và được vua Hàm Nghi giao phó thiết kế biệt thự theo phong cách tân Hồi Giáo này”.

Thái tử An Nam trở lại Vichy

Có lẽ Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Thái tử An Nam là triển lãm đầu tiên về Việt Nam được Bảo tàng Nghệ thuật châu Phi và châu Á tổ chức. Hình ảnh các nghệ nhân khảm tranh, các quan chức triều đình Huế và tiến sĩ Nho học Phan Thanh Giản được in thành áp phích lớn trên tường giúp người xem hiểu được phần nào cuộc sống ở Huế vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tuổi thơ của vua Hàm Nghi, tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, cũng như giai đoạn rời đô vào rừng núi Tân Sở chống Pháp, cũng được giới thiệu trong gian phòng đầu tiên này. Bà Marie-Line Therre, giám đốc bảo tàng cho biết :

“Khi chuẩn bị cho triển lãm về vua Hàm Nghi lần này, chúng tôi kiểm tra trong kho, chọn ra những đồ vật thích hợp cho triển lãm này. Triển lãm về Việt Nam, tôi nghĩ đây là lần đầu tiên. Chúng tôi đã đề cập đến Việt Nam trong những cuộc triển lãm liên văn hóa khác, vì đó phần nào là nhiệm vụ của bảo tàng, có nghĩa là đa văn hóa. Nhưng khi tổ chức một triển lãm về một đất nước cụ thể, thường thì chúng tôi sẽ đi mượn, chúng tôi liên lạc với những bảo tàng khác, gọi điện cho các nhà sưu tầm mà chúng tôi biết. Nhờ đó mà triển lãm từng bước được định hình. Thực ra khi tổ chức một cuộc triển lãm, không chỉ có đồ vật được trưng bày, mà thường có cả những tiếp xúc giữa con người với nhau, có rất nhiều người tham gia chuẩn bị cuộc triển lãm”.

Nhiều kỉ vật, tác phẩm hội họa của vua Hàm Nghi còn được trưng bày trong triển lãm Vichy, thành phố quốc tế (Vichy, l’Internationale), được khai mạc cùng ngày 04/05/2024. Và Amandine Dabat là người kết nối ban tổ chức với một số nhà sưu tầm. Cháu gái 5 đời mong muốn công bố một bản thống kê chi tiết những tác phẩm của nhà vua bị lưu đày từ năm 1889.

“Từ khi bắt đầu làm luận án tiến sĩ, tôi lập dần dần một bản thống kê tác phẩm của vua Hàm Nghi. Phần 1 của bản thống kê này nằm trong luận văn tiến sĩ của tôi. Toàn bộ một phần các tác phẩm của ông được đăng trong tập sách được xuất bản sau này từ luận văn đó. Đúng là Hàm Nghi càng nổi tiếng thì càng có nhiều tác phẩm của ông xuất hiện hơn, có nghĩa là nhiều gia đình không biết là đang giữ tác phẩm của vua Hàm Nghi bỗng phát hiện ra, hoặc biết được rằng những tác phẩm mà họ có trong nhà là do Hàm Nghi vẽ hoặc điêu khắc.

Dần dần tôi tập trung những dữ liệu đó để lập bản thống kê này. Dĩ nhiên, một ngày nào đó tôi sẽ xuất bản bộ catalogue thống kê đầy đủ những tác phẩm của ông. Nhưng tôi nghĩ là còn phải chờ thêm vài năm nữa, bởi vì chúng ta thấy đã có 19 tác phẩm được phát hiện năm ngoái (2023) và khoảng 10 tác phẩm trong năm nay. Cho nên tôi nghĩ là chúng ta sẽ còn có nhiều bất ngờ. Vua Hàm Nghi vẽ rất nhiều ở Vichy và rất dễ tặng tranh cho bạn bè như chúng ta thấy trong đợt bán đấu giá gần đây những tác phẩm của ông. Cho nên biết đâu một ngày nào đó, một số gia đình ở Vichy biết được là họ đang giữ tác phẩm của vua Hàm Nghi, có thể là nhờ triển lãm lần này.

Công việc vẫn đang tiếp diễn và sẽ không kết thúc ngay vì tôi nghĩ cần thêm vài năm để có thêm thời gian cho những tác phẩm của vua Hàm Nghi được biết đến”.